‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’
‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’, ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਨਾਟ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਨਾਟਕ ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਦੋ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ-‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਅਤੇ ‘ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ’ ਹਨ। ਤੀਸਰੀ ਰਚਨਾ ‘ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ’ ਇਕ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਇਕ ਮੰਚ ਨਾਟਕ ‘ਸਾਈਂ ਦਾ ਟਿੱਲਾ’ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਆਮ ਕਰ ਕੇ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੈਲੀ ਨਾਟਕ ਛਾਪਣ ਦੀ ਕੋਈ ਠੋਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਿਨਫ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਬਣਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਤਾਂ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ, ਅਧਿਅਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਜਨਰਲ ਕੈਟੇਗਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਦੇਖਣ, ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਵਾਚਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਨੁਕਸਾਨ ਇਹ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਲੋਚਕ ਅਤੇ ਅਧਿਏਤਾ ਕਈ ਵਾਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਵੀ ਭੇਦ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੇ ਇਸ ਨਾਟ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਾਟਕ ਦੀ ਵਿਧਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੀ ਰੂਪ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਤਿੱਖਾ ਕਰਨ ਦਾ ਯੋਗ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਦਾ ਯੋਗ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਟਕ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰੰਗਮੰਚ ਵਿਚੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰਨ ਨਾਲ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੈਲੀ ਨਾਟਕ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਅਸੀਮ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਰੰਗਮੰਚ ਨਾਲੋਂ ਕਿੰਨੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਲੇਵਰ ਵਿਚ ਸਮੇਟ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕੈਮਰੇ ਦੀ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ, ਕੋਣ, ਆਬਜੈਕਟ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਵਿੱਥ, ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਕਟਿੰਗ ਤੇ ਸੰਪਾਦਨ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਮੰਚੀ ਨਾਟਕ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਤਾਂ ਚਾਰ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵੰਨਗੀਆਂ ਸਿਰਜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟਣਾ ਬਹੁਤ ਸੁਖਾਲ਼ਾ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਂ, ‘ਪੂਣੀ ਨੂੰ ਛੁਹਣ’ ਦੇ ਅਮਲ ਵਾਂਗ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਪੰਨਾ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ਉੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਨਾਂ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਅੰਤਲਾ ਨਾਟਕ ਵੀ ਇਸੇ ਹੀ ਵਿਧਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਰਚਨਾ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਕੌਮੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਪੁਰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਹੈ।
ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਨਾਟਕ ‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਹੀਣ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬੜਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਢਾਲੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇੱਕ ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਫ਼ਿਲਮ ਸਮੀਖਿਅਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚੰਗੀਆਂ-ਮੰਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਪੜਚੋਲਣ ਉਪਰੰਤ ਉਸ ਦਾ ਪਾਤਰ ਸਾਰੰਗ ਇਸੇ ਨਤੀਜੇ ’ਤੇ ਅੱਪੜਿਆ ਹੈ ਕਿ “ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਸੁਜੈਸਟਿਵ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਉਨਾ ਹੀ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਕ੍ਰੀਏਟਿਵਿਟੀ ਨੂੰ ਨਾਅਰਬਾਜ਼ੀ ਨਾਲੋਂ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਰਤਾ ਕੁ ਵੀ ਨੇੜੇ ਲੱਗੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨੇੜੇ ਫਟਕਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ”। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਕ ‘ਨਾਅਰਾ’ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਕਲਮ ਦੀ ਇਹ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਥੀਮ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਲਾਊਡ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਵਿੱਚ ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਇੱਕ ਅਭਾਗਣ ਔਰਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣ ਰਹੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਦੁਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਦੋਹਾਂ ਜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਵਾਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਫਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਬੱਚਾ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਰਚਨਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਮਾਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨੂੰਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰਚਾ ਲਵੇ, ਪਰ ਬੱਚਾ ਜ਼ਰੂਰ ਜੰਮੇਂ। ਤੇ ਇਹ ਹੀ ਇਕ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਔੌਰਤ ਵਾਸਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਾਲ਼ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਕਈ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਬੜੇ ਟੁੰਬਵੇਂ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ :
# ਆਪਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਗਾਲ਼ਾਂ ਕੱਢਦੇ ਅਤੇ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਗਾਲ਼ ਕੱਢੀ ਤਾਂ
ਮਰਦ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਲੱਗਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਏ।
# ਉਂਝ ਤਾਂ ਦੁਖੀ ਧੀ ਦਾ ਬਾਪ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਪਛਾਣਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਜਲੀ ਦੇ ਬਾਪ ਨੇ
ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਆਪ ਹੀ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
# ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਰਿਵਾਜ ਚਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।
ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਹੁਤ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰੀ ਅਤੇ ਸਪਾਟ ਹੈ। ਸਾਰੰਗ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੰਜਲੀ ਉੱਤੇ ਇਕ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਾਰਜ ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਫ਼ਿਲ਼ਮ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ‘ਸਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬਾਂ’ ਉੱਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਾਟਕੀ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਗਹਿਨ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਸਾਰੰਗ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਕੁੱਝ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਊਂਡਟਰੈਕ ਚਲਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਸਾਨੂੰ ਅੰਜਲੀ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਅੰਜਲੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਰੋਤੇ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ‘ਵਿੱਥ’ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਾਰਜ ਜਿਸ ਘਰ ਵਿਚ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ, ਕਾਰਜ ਦੀ ਨਾਇਕਾ, ਸਾਰੰਗ ਨੂੰ ਬੱਸ ਵਿਚ ਮਿਲੀ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਵੀ ਸਾਰੰਗ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਜਲੀ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨਾ ਤਾਂ ਸੱਸ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਤਕ ਪੁੱਜ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮਰਦ ਪਤੀ। ਇਉਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬੜਾ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਤੇ ਪਰੋਖ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰੇਡੀਓ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਵਰਗਾ ਹੈ, ਨਾਟਕ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ; ਕਿਉਂ ਕਿ ਪਾਤਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਕੋਲੋਂ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਕੋਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ। ਸਾਡੀ ਰਾਇ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਅਤੇ ਅੰਜਲੀ ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੇ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਨਾਟਕੀ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਸਰੋਤੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਥ ਨੂੰ ਸਾਰੰਗ ਦੇ ਉਹ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਉਹ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਬੜੇ ਨਾਟਕੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀ ਹੀਣ ਅਤੇ ਤਰਸਯੋਗ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਲੜਕੀ ਦੀ ਸੱਸ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਰਦ ਰਾਹੀਂ ਬੱਚਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੰਗ ਦੇ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵੀ ਸੁਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੱਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਮਰਦ ਦੀ ਨਾਮਰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਨਾਟਕ ਸਾਡੇ ‘ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ’ ਦੀ ਨਾਮਰਦਗੀ ਜਾਂ ਨਾਅਹਿਲੀਅਤ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਥੀਮ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਹੀ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਔਰਤ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਅਸਾਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣਾ ਸੰਕਟ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਵੇਂ ਮਰਦ ਦੀ ਭਾਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਇਸ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਨੱਖੀ ਲੜਕੀ ਲਈ ਯੋਗ ਵਰ ਦੀ ਭਾਲ ਕੋਈ ਆਸਾਨ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨਵੀਂ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਹਾਣ ਦੇ ਮਰਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਅਗਾਂਹਵਧੂ, ਸਮਾਜੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚੇਤੰਨ, ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੁੱਲਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਾਣੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਾਧਾਰਨ ਮਰਦ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਪਿਛਲੱਗ, ਅਨਪੜ੍ਹ ਜਾਂ ਅੱਧਪੜ੍ਹ ਅਤੇ ਨਰ-ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਮਨੋਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਡੌਲੀ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਸਾਦਗੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਦਾਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਜ਼ਹੀਨ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਾਣ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਜ-ਧਜ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੀ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿਆਣਪ ਦੇ ਆਸਰੇ ਹੀ ਲੱਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇਕ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਭਰਵਾਂ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦਾ, ਜੇ ‘ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ’ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਸਿਜ਼ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਮਿਸਿਜ਼ ਢਿੱਲੋਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਾਟਕ ਡੌਲੀ ਦੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਨਾਟ-ਬੁਣਤੀ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਬਹੁਤਾ ਸਰਲ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ। ਸਾਡਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਤਿੱਖਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ’ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਸ ਘਾਟ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
‘ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ’ ਇੱਕ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਸਹਿਤ ਲਿਖਿਆ ਸੰਪੂਰਨ ਸਕਰੀਨਪਲੇ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਕਰੀਨਪਲੇ ਦਾ ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਰਾਈਟਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। 26 ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇਸ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਇੱਕ ਗੀਤਕਾਰ, ਤਿੱਖਾ ਅਤੇ ਭਾਵਪੂਰਤ ਡਾਇਲਾਗ ਰਾਈਟਰ, ਕੈਮਰੇ ਦੇ ਕੋਣਾਂ ਅਤੇ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਸਕਰਿਪਟ ਲੇਖਕ, ਇਨਡੋਰ ਅਤੇ ਆਊਟਡੋਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾਤਮਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕੀ ਸੂਝ ਦਾ ਸਵਾਮੀ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿਕਸਿੰਗ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਆਦਿ ਦੇ ਡਰਾਮਾਈ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਬਾਰੀਕ ਸੂਝ ਦਾ ਮਾਲਿਕ, ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਕਟਿੰਗ ਨਾਲ ਫ਼ਿਲ਼ਮ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਵਾਲ਼ਾ ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟੈਲੀ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦਾ ਸਿਰਜਕ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਸੰਖੇਪ, ਸੁਝਾਊ, ਸਪੱਸ਼ਟ, ਰੌਚਕ ਅਤੇ ਨੈਰੇਟਿਵ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਜਲੰਧਰ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਜੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨੈਰੇਟਿਵ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਸੰਘਣਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਇਹੋ ਸਕਰੀਨਪਲੇ ਪੂਰੀ ਫੀਚਰ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਨਾਜ਼ਿਮ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਪਾਤਰ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਹੁਸਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਲਵਾਨ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। 45 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਇਹ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਹਜ-ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਬੜੀ ਸੱਜਰੀ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਜਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੇਖੋ :
ਸ਼ਾਮਾਂ : ਇੰਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਏ ਨਾਜ਼ਿਮ?
ਨਾਜ਼ਮ : ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਖੌਰੂ ਪਾਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?
ਸ਼ਾਮਾਂ : ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਜਾਂ ਸਿਹਤਯਾਬੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਨਾਜ਼ਿਮ : ਠੀਕ ਕਹਿੰਦੀ ਏਂ ਸ਼ਾਮਾਂ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਸੱਚੀਂ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਬਦਸੂਰਤ ਹੋ ਗਿਆ
ਹਾਂ।
ਸ਼ਾਮਾਂ : ਵਾਹ! ਬਿਊਟੀ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਦੇਖ ਕੇ ਕੋਈ ਬਿਮਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਇਹ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀਆਂ
ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਲਈ ਬਾਕਸ ਆਈਟਮ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ।
ਨਾਜ਼ਿਮ : ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਪੂਅਰ ਟੇਸਟ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣਾ ਮਹਿਜ਼ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਵੀ
ਨਹੀਂ।
ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਤਲਿੱਸਮ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਨਾਜ਼ਿਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੱਚ ਦੀ ਭਾਲ ਦਾ ਪੰਧਾਊ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ : “ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕੁੱਝ ਦਾ ਇੰਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਕੁੱਝ ਪਰਸੈਂਟ ਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਤੇਰੀ ਜਿਲਦ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨਾਲੋਂ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹੁਸਨ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਤੱਕਿਆ ਏ। ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਪ੍ਰੈੱਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਰਾਦਰ ਇਟ ਐਨਚਾਂਟਸ ਮੀ”।
ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹੈਰਤ ਹੈ ਕਿ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਸਾਰੀ ਨਾਟ ਰਚਨਾ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਕੇਵਲ
ਇਸ ਨਿਗੂਣੇ ਧੁਰੇ ਉੱਤੇ ਕਿਉਂ ਲਿਆ ਟਿਕਾਇਆ ਕਿ ਨਾਜ਼ਿਮ ਵਰਗਾ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦੀ
ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗੰਜੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਵਾਲ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਦੀ ਲਈ ਇੱਕ ਵੰਗਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ
ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਜ਼ਿਮ ਨਾਟਕ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਾਤਰ ਲੁੱਡਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ
ਕਿੰਨੇ ਸੁਹਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ : “ਬੱਸ ਇਹੋ ਤਾਂ ਰੌਲ਼ਾ ਏ ਲੁੱਡਣਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦਾ
ਕੱਦ ਮੇਰੀ ਲਿਆਕਤ ਨਾਲੋਂ ਲੰਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏ-ਇਸੇ ਹੀ ਗੱਲ ਦਾ ਘੁਮੰਡ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ”।
ਵਚਿੱਤਰ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਮਾਂ ਦੇ ਇਸ ਘੁਮੰਡ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਏਨਾ
ਤਤਪਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਾਰੂ ਪੀ-ਪੀ ਕੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਇਸ ਰਚਨਾ ਰਾਹੀਂ
ਨਾਜ਼ਿਮ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਫ਼ਲ ਵਿਅੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪਾਤਰ ਨੂੰ
ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰਿਆ ਅਤੇ ਉਸਾਰਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਇਹ ਰਚਨਾ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਈ
ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਤਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲੋਂ ਕਹਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਚਿੰਤਾ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ
ਉਸ ਦੇ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜੀ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਇਹਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ‘ਹੋ
ਸਕਦਾ ਹੈ’ ਅਜਿਹੇ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਊਣੀ ਰਚਨਾ ਦਿਸਦੀ ਹੈ।
ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਚੌਥੀ ਰਚਨਾ ‘ਸਾਈਂ ਦਾ ਟਿੱਲਾ’ ਇਕ ਮੰਚ ਨਾਟਕ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚੋਂ, ਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੌਢ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਦੇ ਇਹਸਾਸ ਨੂੰ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਨਾਟਕੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਵੀ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮੰਚ ਨਾਟਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਇਸੇ ਹੀ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਿਣੇ-ਚੁਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ‘ਪੰਜਾਬੀਅਤ’ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਣ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਲਗਪਗ ਡੇਢ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਹਰ ਮੁਸੀਬਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਵੇਗ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਮੋਹ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਅਤੇ ਆਰੰਭਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਮੂਡ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇਕ ਅਖਾੜਾ ਆਖ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਅਖਾੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸੁਭਾਅ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜੀਊਂਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ‘ਟਿੱਲਾ’ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸਾਈਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਹੀ ਟਿੱਲੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਚ ਨਿੱਕਲਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿੱਥਾਂ-ਵਿਤਕਰੇ ਭੁੱਲ ਕੇ ਇਸ ਸਾਈਂ ਦੇ ਟਿੱਲੇ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੈਟਾਫਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚਿੱਤਰਿਆ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮੈਟਾਫਰ ਨੂੰ ਮੰਚੀ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਉਣਾ ਬਹੁਤਾ ਸਰਲ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਮੋਹਨ ਰਾਕੇਸ਼ ਦੇ ‘ਪੈਰ ਤਲੇ ਕੀ ਜ਼ਮੀਨ’ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਇਹ ਯਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ-ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਤ੍ਰੇੜਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮਹਾਂ ਮੈਟਾਫਰ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਟੀਕ, ਤਿੱਖੇ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਚੱਲ ਰਹੇ ਟੀ ਵੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਗਤਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੜਕਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰ ਛਾ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਲਾਜਵਾਬ ਨਾਟਕੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਿਮਰੋ ਦਾ ਸੁਪਨਾ, ਜੋ ਉਹ ਨਿੰਮੋ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਸਾਰਥਕਤਾ ਵੀ ਸਮੋਈ ਬੈਠਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮੱਧਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।
ਫਿਰ ਵੀ ਸੁਝਾਅ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਾਂਗੇ ਕਿ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੀ ਇਸ ਨਾਟ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਉਨਾ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਤਿੱਖਾ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਬਾਕੀ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਟਾਫਰ ਉੱਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜਿਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਤੱਤ ਵਧੇਰੇ ਭਾਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ, ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਖੰਡਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਰਲਗਡ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨਾਟ-ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਵੇ। ਨਾਟਕ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਝਾਊ ਹੈ; ਸ਼ਾਇਦ ਟੈਲੀ ਨਾਟਕ ਦੀਆ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਸੂਖਮ ਅੰਤ ਜੇ ਆਪਣਾ ਮੰਚੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੋਹਰੀ ਮੁਬਾਰਕ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਬਸਤਗੀ ਉਤੇ ਵਧਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲੇ ਸੁਝਾਅ ਵਜੋਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣ, ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਟਕਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੰਤੁਲਨ ਤੇ ਸਮਾਂ ਦੇਵੇ। ਭਵਿੱਖ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ। #
‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’, ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਨਾਟ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਨਾਟਕ ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਦੋ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ-‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਅਤੇ ‘ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ’ ਹਨ। ਤੀਸਰੀ ਰਚਨਾ ‘ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ’ ਇਕ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਇਕ ਮੰਚ ਨਾਟਕ ‘ਸਾਈਂ ਦਾ ਟਿੱਲਾ’ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਆਮ ਕਰ ਕੇ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੈਲੀ ਨਾਟਕ ਛਾਪਣ ਦੀ ਕੋਈ ਠੋਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਿਨਫ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਬਣਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਤਾਂ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ, ਅਧਿਅਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਜਨਰਲ ਕੈਟੇਗਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਦੇਖਣ, ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਵਾਚਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਨੁਕਸਾਨ ਇਹ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਲੋਚਕ ਅਤੇ ਅਧਿਏਤਾ ਕਈ ਵਾਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਵੀ ਭੇਦ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੇ ਇਸ ਨਾਟ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਾਟਕ ਦੀ ਵਿਧਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੀ ਰੂਪ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਤਿੱਖਾ ਕਰਨ ਦਾ ਯੋਗ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਦਾ ਯੋਗ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਟਕ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰੰਗਮੰਚ ਵਿਚੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰਨ ਨਾਲ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੈਲੀ ਨਾਟਕ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਅਸੀਮ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਰੰਗਮੰਚ ਨਾਲੋਂ ਕਿੰਨੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਲੇਵਰ ਵਿਚ ਸਮੇਟ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕੈਮਰੇ ਦੀ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ, ਕੋਣ, ਆਬਜੈਕਟ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਵਿੱਥ, ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਕਟਿੰਗ ਤੇ ਸੰਪਾਦਨ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਮੰਚੀ ਨਾਟਕ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਤਾਂ ਚਾਰ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵੰਨਗੀਆਂ ਸਿਰਜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟਣਾ ਬਹੁਤ ਸੁਖਾਲ਼ਾ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਂ, ‘ਪੂਣੀ ਨੂੰ ਛੁਹਣ’ ਦੇ ਅਮਲ ਵਾਂਗ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਪੰਨਾ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ਉੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਨਾਂ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਅੰਤਲਾ ਨਾਟਕ ਵੀ ਇਸੇ ਹੀ ਵਿਧਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਰਚਨਾ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਕੌਮੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਪੁਰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਹੈ।
ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਨਾਟਕ ‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਹੀਣ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬੜਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਢਾਲੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇੱਕ ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਫ਼ਿਲਮ ਸਮੀਖਿਅਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚੰਗੀਆਂ-ਮੰਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਪੜਚੋਲਣ ਉਪਰੰਤ ਉਸ ਦਾ ਪਾਤਰ ਸਾਰੰਗ ਇਸੇ ਨਤੀਜੇ ’ਤੇ ਅੱਪੜਿਆ ਹੈ ਕਿ “ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਸੁਜੈਸਟਿਵ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਉਨਾ ਹੀ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਕ੍ਰੀਏਟਿਵਿਟੀ ਨੂੰ ਨਾਅਰਬਾਜ਼ੀ ਨਾਲੋਂ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਰਤਾ ਕੁ ਵੀ ਨੇੜੇ ਲੱਗੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨੇੜੇ ਫਟਕਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ”। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਕ ‘ਨਾਅਰਾ’ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਕਲਮ ਦੀ ਇਹ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਥੀਮ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਲਾਊਡ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਵਿੱਚ ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਇੱਕ ਅਭਾਗਣ ਔਰਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣ ਰਹੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਦੁਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਦੋਹਾਂ ਜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਵਾਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਫਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਬੱਚਾ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਰਚਨਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਮਾਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨੂੰਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰਚਾ ਲਵੇ, ਪਰ ਬੱਚਾ ਜ਼ਰੂਰ ਜੰਮੇਂ। ਤੇ ਇਹ ਹੀ ਇਕ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਔੌਰਤ ਵਾਸਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਾਲ਼ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਕਈ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਬੜੇ ਟੁੰਬਵੇਂ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ :
# ਆਪਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਗਾਲ਼ਾਂ ਕੱਢਦੇ ਅਤੇ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਗਾਲ਼ ਕੱਢੀ ਤਾਂ
ਮਰਦ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਲੱਗਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਏ।
# ਉਂਝ ਤਾਂ ਦੁਖੀ ਧੀ ਦਾ ਬਾਪ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਪਛਾਣਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਜਲੀ ਦੇ ਬਾਪ ਨੇ
ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਆਪ ਹੀ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
# ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਰਿਵਾਜ ਚਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।
ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਹੁਤ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰੀ ਅਤੇ ਸਪਾਟ ਹੈ। ਸਾਰੰਗ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੰਜਲੀ ਉੱਤੇ ਇਕ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਾਰਜ ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਫ਼ਿਲ਼ਮ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ‘ਸਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬਾਂ’ ਉੱਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਾਟਕੀ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਗਹਿਨ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਸਾਰੰਗ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਕੁੱਝ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਊਂਡਟਰੈਕ ਚਲਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਸਾਨੂੰ ਅੰਜਲੀ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਅੰਜਲੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਰੋਤੇ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ‘ਵਿੱਥ’ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਾਰਜ ਜਿਸ ਘਰ ਵਿਚ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ, ਕਾਰਜ ਦੀ ਨਾਇਕਾ, ਸਾਰੰਗ ਨੂੰ ਬੱਸ ਵਿਚ ਮਿਲੀ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਵੀ ਸਾਰੰਗ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਜਲੀ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨਾ ਤਾਂ ਸੱਸ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਤਕ ਪੁੱਜ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮਰਦ ਪਤੀ। ਇਉਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬੜਾ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਤੇ ਪਰੋਖ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰੇਡੀਓ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਵਰਗਾ ਹੈ, ਨਾਟਕ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ; ਕਿਉਂ ਕਿ ਪਾਤਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਕੋਲੋਂ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਕੋਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ। ਸਾਡੀ ਰਾਇ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਅਤੇ ਅੰਜਲੀ ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੇ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਨਾਟਕੀ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਸਰੋਤੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਥ ਨੂੰ ਸਾਰੰਗ ਦੇ ਉਹ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਉਹ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਬੜੇ ਨਾਟਕੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀ ਹੀਣ ਅਤੇ ਤਰਸਯੋਗ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਲੜਕੀ ਦੀ ਸੱਸ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਰਦ ਰਾਹੀਂ ਬੱਚਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੰਗ ਦੇ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵੀ ਸੁਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੱਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਮਰਦ ਦੀ ਨਾਮਰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਨਾਟਕ ਸਾਡੇ ‘ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ’ ਦੀ ਨਾਮਰਦਗੀ ਜਾਂ ਨਾਅਹਿਲੀਅਤ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਥੀਮ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਹੀ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਔਰਤ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਅਸਾਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣਾ ਸੰਕਟ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਵੇਂ ਮਰਦ ਦੀ ਭਾਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਇਸ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਨੱਖੀ ਲੜਕੀ ਲਈ ਯੋਗ ਵਰ ਦੀ ਭਾਲ ਕੋਈ ਆਸਾਨ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨਵੀਂ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਹਾਣ ਦੇ ਮਰਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਅਗਾਂਹਵਧੂ, ਸਮਾਜੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚੇਤੰਨ, ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੁੱਲਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਾਣੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਾਧਾਰਨ ਮਰਦ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਪਿਛਲੱਗ, ਅਨਪੜ੍ਹ ਜਾਂ ਅੱਧਪੜ੍ਹ ਅਤੇ ਨਰ-ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਮਨੋਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਡੌਲੀ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਸਾਦਗੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਦਾਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਜ਼ਹੀਨ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਾਣ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਜ-ਧਜ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੀ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿਆਣਪ ਦੇ ਆਸਰੇ ਹੀ ਲੱਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇਕ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਭਰਵਾਂ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦਾ, ਜੇ ‘ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ’ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਸਿਜ਼ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਮਿਸਿਜ਼ ਢਿੱਲੋਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਾਟਕ ਡੌਲੀ ਦੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਨਾਟ-ਬੁਣਤੀ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਬਹੁਤਾ ਸਰਲ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ। ਸਾਡਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਤਿੱਖਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ’ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਸ ਘਾਟ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
‘ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ’ ਇੱਕ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਸਹਿਤ ਲਿਖਿਆ ਸੰਪੂਰਨ ਸਕਰੀਨਪਲੇ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਕਰੀਨਪਲੇ ਦਾ ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਰਾਈਟਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। 26 ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇਸ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਇੱਕ ਗੀਤਕਾਰ, ਤਿੱਖਾ ਅਤੇ ਭਾਵਪੂਰਤ ਡਾਇਲਾਗ ਰਾਈਟਰ, ਕੈਮਰੇ ਦੇ ਕੋਣਾਂ ਅਤੇ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਸਕਰਿਪਟ ਲੇਖਕ, ਇਨਡੋਰ ਅਤੇ ਆਊਟਡੋਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾਤਮਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕੀ ਸੂਝ ਦਾ ਸਵਾਮੀ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿਕਸਿੰਗ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਆਦਿ ਦੇ ਡਰਾਮਾਈ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਬਾਰੀਕ ਸੂਝ ਦਾ ਮਾਲਿਕ, ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਕਟਿੰਗ ਨਾਲ ਫ਼ਿਲ਼ਮ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਵਾਲ਼ਾ ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟੈਲੀ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦਾ ਸਿਰਜਕ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਸੰਖੇਪ, ਸੁਝਾਊ, ਸਪੱਸ਼ਟ, ਰੌਚਕ ਅਤੇ ਨੈਰੇਟਿਵ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਟੈਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਜਲੰਧਰ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਜੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨੈਰੇਟਿਵ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਸੰਘਣਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਇਹੋ ਸਕਰੀਨਪਲੇ ਪੂਰੀ ਫੀਚਰ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਨਾਜ਼ਿਮ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਪਾਤਰ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਹੁਸਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਲਵਾਨ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। 45 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਇਹ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਹਜ-ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਬੜੀ ਸੱਜਰੀ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਜਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੇਖੋ :
ਸ਼ਾਮਾਂ : ਇੰਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਏ ਨਾਜ਼ਿਮ?
ਨਾਜ਼ਮ : ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਖੌਰੂ ਪਾਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?
ਸ਼ਾਮਾਂ : ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਜਾਂ ਸਿਹਤਯਾਬੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਨਾਜ਼ਿਮ : ਠੀਕ ਕਹਿੰਦੀ ਏਂ ਸ਼ਾਮਾਂ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਸੱਚੀਂ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਬਦਸੂਰਤ ਹੋ ਗਿਆ
ਹਾਂ।
ਸ਼ਾਮਾਂ : ਵਾਹ! ਬਿਊਟੀ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਦੇਖ ਕੇ ਕੋਈ ਬਿਮਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਇਹ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀਆਂ
ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਲਈ ਬਾਕਸ ਆਈਟਮ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ।
ਨਾਜ਼ਿਮ : ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਪੂਅਰ ਟੇਸਟ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣਾ ਮਹਿਜ਼ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਵੀ
ਨਹੀਂ।
ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਤਲਿੱਸਮ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਨਾਜ਼ਿਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੱਚ ਦੀ ਭਾਲ ਦਾ ਪੰਧਾਊ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ : “ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕੁੱਝ ਦਾ ਇੰਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਕੁੱਝ ਪਰਸੈਂਟ ਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਤੇਰੀ ਜਿਲਦ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨਾਲੋਂ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹੁਸਨ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਤੱਕਿਆ ਏ। ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਪ੍ਰੈੱਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਰਾਦਰ ਇਟ ਐਨਚਾਂਟਸ ਮੀ”।
ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹੈਰਤ ਹੈ ਕਿ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਸਾਰੀ ਨਾਟ ਰਚਨਾ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਕੇਵਲ
ਇਸ ਨਿਗੂਣੇ ਧੁਰੇ ਉੱਤੇ ਕਿਉਂ ਲਿਆ ਟਿਕਾਇਆ ਕਿ ਨਾਜ਼ਿਮ ਵਰਗਾ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦੀ
ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗੰਜੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਵਾਲ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਦੀ ਲਈ ਇੱਕ ਵੰਗਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ
ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਜ਼ਿਮ ਨਾਟਕ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਾਤਰ ਲੁੱਡਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ
ਕਿੰਨੇ ਸੁਹਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ : “ਬੱਸ ਇਹੋ ਤਾਂ ਰੌਲ਼ਾ ਏ ਲੁੱਡਣਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦਾ
ਕੱਦ ਮੇਰੀ ਲਿਆਕਤ ਨਾਲੋਂ ਲੰਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏ-ਇਸੇ ਹੀ ਗੱਲ ਦਾ ਘੁਮੰਡ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ”।
ਵਚਿੱਤਰ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਮਾਂ ਦੇ ਇਸ ਘੁਮੰਡ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਏਨਾ
ਤਤਪਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਾਰੂ ਪੀ-ਪੀ ਕੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਇਸ ਰਚਨਾ ਰਾਹੀਂ
ਨਾਜ਼ਿਮ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਫ਼ਲ ਵਿਅੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪਾਤਰ ਨੂੰ
ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰਿਆ ਅਤੇ ਉਸਾਰਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਇਹ ਰਚਨਾ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਈ
ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਤਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲੋਂ ਕਹਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਚਿੰਤਾ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ
ਉਸ ਦੇ ਰੇਡੀਓ ਨਾਟਕ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜੀ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਇਹਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ‘ਹੋ
ਸਕਦਾ ਹੈ’ ਅਜਿਹੇ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਊਣੀ ਰਚਨਾ ਦਿਸਦੀ ਹੈ।
ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਚੌਥੀ ਰਚਨਾ ‘ਸਾਈਂ ਦਾ ਟਿੱਲਾ’ ਇਕ ਮੰਚ ਨਾਟਕ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚੋਂ, ਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੌਢ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਦੇ ਇਹਸਾਸ ਨੂੰ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਨਾਟਕੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਵੀ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮੰਚ ਨਾਟਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਇਸੇ ਹੀ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਿਣੇ-ਚੁਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ‘ਪੰਜਾਬੀਅਤ’ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਣ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਲਗਪਗ ਡੇਢ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਹਰ ਮੁਸੀਬਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਵੇਗ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਮੋਹ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਅਤੇ ਆਰੰਭਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਮੂਡ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇਕ ਅਖਾੜਾ ਆਖ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਅਖਾੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸੁਭਾਅ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜੀਊਂਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ‘ਟਿੱਲਾ’ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸਾਈਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਹੀ ਟਿੱਲੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਚ ਨਿੱਕਲਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿੱਥਾਂ-ਵਿਤਕਰੇ ਭੁੱਲ ਕੇ ਇਸ ਸਾਈਂ ਦੇ ਟਿੱਲੇ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੈਟਾਫਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚਿੱਤਰਿਆ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮੈਟਾਫਰ ਨੂੰ ਮੰਚੀ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਉਣਾ ਬਹੁਤਾ ਸਰਲ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਮੋਹਨ ਰਾਕੇਸ਼ ਦੇ ‘ਪੈਰ ਤਲੇ ਕੀ ਜ਼ਮੀਨ’ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਇਹ ਯਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ-ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਤ੍ਰੇੜਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮਹਾਂ ਮੈਟਾਫਰ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਟੀਕ, ਤਿੱਖੇ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਚੱਲ ਰਹੇ ਟੀ ਵੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਗਤਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੜਕਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰ ਛਾ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਲਾਜਵਾਬ ਨਾਟਕੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਿਮਰੋ ਦਾ ਸੁਪਨਾ, ਜੋ ਉਹ ਨਿੰਮੋ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਸਾਰਥਕਤਾ ਵੀ ਸਮੋਈ ਬੈਠਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮੱਧਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।
ਫਿਰ ਵੀ ਸੁਝਾਅ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਾਂਗੇ ਕਿ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੀ ਇਸ ਨਾਟ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਉਨਾ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਤਿੱਖਾ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਬਾਕੀ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਟਾਫਰ ਉੱਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜਿਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਤੱਤ ਵਧੇਰੇ ਭਾਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ, ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਖੰਡਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਰਲਗਡ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨਾਟ-ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਵੇ। ਨਾਟਕ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਝਾਊ ਹੈ; ਸ਼ਾਇਦ ਟੈਲੀ ਨਾਟਕ ਦੀਆ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਸੂਖਮ ਅੰਤ ਜੇ ਆਪਣਾ ਮੰਚੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੋਹਰੀ ਮੁਬਾਰਕ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਦੀ ਗਾਲ਼’ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਬਸਤਗੀ ਉਤੇ ਵਧਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲੇ ਸੁਝਾਅ ਵਜੋਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਰੂਪ-ਵਿਧਾ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣ, ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਟਕਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੰਤੁਲਨ ਤੇ ਸਮਾਂ ਦੇਵੇ। ਭਵਿੱਖ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ। #
-ਆਤਮਜੀਤ
No comments:
Post a Comment