ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਨਾ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੇ ਹੈਂ, ਨਾ ਸਿਗਰੇਟ ਸੇ ਅਪਨੀ ਤਨਹਾਈ ਬਹਿਲਾਤੇ ਹੈਂ। ਵੋਹ ਵਕਤ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਕੇ ਲੀਏ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਾਇਰੋਂ ਕੀ ਬੁਰਾਈ ਕੇ ਆਨੰਦ ਸੇ ਭੀ ਦੂਰ ਹੈਂ। ਵੋਹ ਜਹਾਂ ਭੀ ਮਿਲਤੇ ਹੈਂ, ਅਪਨੇ ਨਏ ਸ਼ਿਅਰ ਸੁਨਾਤੇ ਹੈਂ। ਸੁਨਾਨੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਯਹੀ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਭਾਈ ਨਏ ਸ਼ਿਅਰ ਹੈਂ, ਕੋਈ ਭੂਲ-ਚੂਕ ਹੋ ਗਈ ਹੋ ਤੋ ਬਤਾ ਦੋ, ਇਸਲਾਹ ਕਰ ਦੋ। ਲੇਕਿਨ ਸੁਨਾਨੇ ਕਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਐਸਾ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਜੈਸੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਂ, “ਕਿਉਂ ਝਕ ਮਾਰਤੇ ਹੋ-ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਹਿਨਾ ਹੋ ਤੋ ਇਸ ਤਰਹ ਕਹਾ ਕਰੋ।”
ਉਨ ਕੇ ਹੈਂਡ ਬੈਗ ਮੇਂ ਉਨਕੇ ਚੁਨੇ ਹੂਏ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਉਨ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਏਕ ਸਵਾਲਨਾਮੇ ਕੀ ਕਈ ਜ਼ਿਰਾਕਸ ਕਾਪੀਆਂ ਭੀ ਹੋਤੀ ਹੈਂ। ਅਗ਼ਰ ਆਪ ਨੇ ਉਨ ਕੇ ਸ਼ਿਅਰ ਪੜ੍ਹ ਕਰ ਇਨ ਸਵਾਲੋਂ ਕੇ ਜਵਾਬ ਉਨ ਕੇ ਮਿਜ਼ਾਜ ਔਰ ਪਸੰਦ ਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖ ਦੀਏ ਤੋ ਵੋਹ ਅਪਨੇ ਬਾਅਦ ਆਪ ਕੋ ਭੀ ਕੁੱਛ ਦੇਰ ਕੇ ਲੀਏ ਦੂਸਰਾ ਬੜਾ ਸ਼ਾਇਰ ਮਾਨਨੇ ਮੇਂ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਰੇਂਗੇ। ਉਨ ਕੇ ਇਸ ਦੂਸਰੇ ਬੜੇ ਸ਼ਾਇਰ ਕੇ ਨਾਮ ਔਰ ਚਿਹਰੇ, ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਔਰ ਦੇਸ਼ ਮੇਂ ਬਦਲਤੇ ਰਹਿਤੇ ਹੈਂ। ਅਮੈਰਿਕਾ ਮੇਂ ਬੋਸਟਨ ਕੇ ਏਅਰਪੋਰਟ ਪਰ ਇਸ ਦੂਸਰੇ ਬੜੇ ਸ਼ਾਇਰ ਕਾ ਨਾਮ ਕਤੀਲ ਸ਼ਿਫ਼ਾਈ ਥਾ ਔਰ ਕੋਟਾ ਮੇਂ ਏਕ ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਨਿਦਾ ਫ਼ਾਜ਼ਲੀ।
ਵੋਹ ਕਾਫ਼ੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈਂ, ਲੇਕਿਨ ਅਪਨੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪਰ ਹਰ ਛੋਟੇ-ਬੜੇ ਸੇ ਲਿਖਨੇ-ਲਿਖਾਨੇ ਕਾ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰਨਾ ਉਨ ਕੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਮੇਂ ਵੋਹ ਕਾਫ਼ੀ ਖੁਲੇ ਦਿਲ ਕੇ ਹੈਂ। ਅਪਨੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪਰ ਖ਼ੁਦ ਮਜ਼ਮੂਨ ਲਿਖ ਕਰ ਭੀ ਵੋਹ ਫ਼ਿਰਾਕ ਕੀ ਤਰਹ ਦੂਸਰੋਂ ਕੇ ਨਾਮ ਛਪਵਾਨੇ ਮੇਂ ਕੰਜੂਸੀ ਨਹੀਂ ਕਰਤੇ। ਜੁਮਲੇ ਸੇ ਜੁਮਲਾ ਤਰਾਸ਼ਨਾ ਉਨ ਕੀ ਜ਼ਹਾਨਤ ਹੈ ਔਰ ਪੂਰੀ ਬਤੀਸੀ ਸੇ, ਪਹਿਲੇ ਖ਼ੁਦ ਹੰਸ ਕਰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਕੋ ਹੰਸਨੇ ਪਰ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਾ ਉਨ ਕੀ ਆਦਤ ਹੈ। ਮਿਜ਼ਾਜ ਸੇ ਰੁਮਾਨੀ ਹੈਂ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ ਕੇ ਸਾਥ ਅਭੀ ਤਕ ਕਿਸੀ ਇਸ਼ਕ ਕੀ ਕਹਾਨੀ ਮਨਸੂਬ ਨਹੀਂ ਹੂਈ। ਜਿਸ ਉਮਰ ਮੇਂ ਇਸ਼ਕ ਕੇ ਲੀਏ ਸ਼ਰੀਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਗ੍ਰਤ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਵੋਹ ਸ਼ੌਹਰ ਬਨ ਕਰ ਘਰ-ਬਾਰ ਕੇ ਹੋ ਜਾਤੇ ਹੈਂ। ਅਬ ਜੋ ਭੀ ਅੱਛਾ ਲੱਗਤਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਬਹਿਨ ਬਨਾ ਕਰ ਰਿਸ਼ਤੋਂ ਕੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਨਿਭਾਤੇ ਹੈਂ।
ਮੁਸ਼ਾਇਰੋਂ ਮੇਂ ਬਹੁਤ ਬੁਲਾਏ ਜਾਤੇ ਹੈਂ। ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਅਕਸਰ ਨਰਵਸ ਹੋ ਜਾਤੇ ਹੈਂ। ਗਲੇ ਕੇ ਲੀਏ ਦਵਾਈ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਤੇ ਹੈਂ। ਆਵਾਜ਼ ਕੇ ਲੀਏ ਪਰਹੇਜ਼ੀ ਖਾਨਾ ਖਾਤੇ ਹੈਂ, ਲੇਕਿਨ ਸਟੇਜ ਪਰ ਖੜੇ ਹੋਤੇ ਹੀ ਪਰਫਾਰਮਰ ਬਨ ਜਾਤੇ ਹੈਂ। ਸ਼ਿਅਰ ਕਮ ਸੁਨਾਤੇ ਹੈਂ, ਸ਼ਿਅਰ ਕੇ ਮਾਅਨੇ ਔਰ ਉਸ ਕੇ ਮਹੱਤਵ ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਤੇਂ ਕਰਤੇ ਹੈਂ।
ਅਗਰ ‘ਗ਼ਾਲਿਬ’ ਕੇ ਸਮਕਾਲੀਨ ਮੋਮਿਨ ਖ਼ਾਂ ਮੋਮਿਨ ਕੀ ਜ਼ਮੀਨ ਪਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੁਨਾਏਂਗੇ ਤੋ ਪਹਿਲੇ ‘ਮੋਮਿਨ’ ਕੀ ਮਹਾਨਤਾ ਪਰ ਕੁੱਛ ਜੁਮਲੇ ਦੋਹਰਾਏਂਗੇ ਔਰ ਫਿਰ ਸੁਨਨੇ ਵਾਲੋਂ ਕੋ ਅਪਨੀ ਨਮਰਤਾ ਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਕੇ-ਦੇਖੋ ਇਸ ਤਰਹ ਸੇ ਕਹਿਤੇ, ਸੁਖ਼ਨਵਰ ਸਿਹਰਾ (ਗ਼ਾਲਿਬ ਕੇ ਸਿਹਰੇ ਕੀ ਏਕ ਪੰਕਤੀ, ਜਿਸ ਮੇਂ ਉਨ ਕੇ ਸਮਕਾਲੀਨ ‘ਜ਼ੌਕ’ ਪਰ ਵਿਅੰਗ ਹੈ) ਕੇ ਸੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਅਪਨੇ ਸ਼ਿਅਰ ਸੁਨਾਏਂਗੇ ਔਰ ਯੂੰ ਜਨਤਾ ਮੇਂ ‘ਖ਼ਾਂ ਸਾਹਿਬ’ ਕੀ ਕਿਰਕਿਰੀ ਕਰ ਕੇ ਅਪਨਾ ਮਰਤਬਾ ਬੜ੍ਹਾਏਂਗੇ।
ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਕੇ ਦਰਮਿਆਨ ਯੇਹ ਮੁਸਲਸਲ ਕਮੈਂਟਰੀ ਮੁਸ਼ਾਇਰੋਂ ਮੇਂ ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਕੀ ਪਹਿਚਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਕਮੈਂਟਰੀ ਕੇ ਅਲਾਵਾ ਉਨ ਕੇ ਪਾਸ ਔਰ ਭੀ ਕਈ ਆਜ਼ਮੂਦਾ ਲਟਕੇ-ਝਟਕੇ ਹੈਂ, ਜਿਨ ਕਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਵੋਹ ਕਾਮਯਾਬੀ ਸੇ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਔਰ ਮੁਸ਼ਾਇਰੋਂ ਮੇਂ ਤਾਲੀਆਂ ਪਾਤੇ ਹੈਂ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੇ ਸ਼ਾਇਰ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ਰਾਜ਼ ਨੇ ਏਕ ਬਾਰ ਉਨਹੇਂ ਸੁਨ ਕਰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਕੇ ਸ਼ਾਇਰੋਂ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਕਹਾ ਥਾ, “ਭਾਰਤ ਕੇ ਸ਼ਾਇਰ ਸ਼ਿਅਰ ਨਹੀਂ ਸੁਨਾਤੇ, ਸੁਨਨੇ ਵਾਲੋਂ ਸੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀ ਭੀਖ ਮਾਂਗਤੇ ਹੈਂ।” ਇਸ ਕਿਸਮ ਕੇ ਜਲੇ-ਕਟੇ ਜੁਮਲੇ ਤਰਾਸ਼ਨਾ ਆਸਾਨ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਸੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਨੇ ‘ਦਾਗ਼ ਸਕੂਲ’ ਕੇ ਸ਼ਾਇਰੋਂ ਕੀ ਤਰਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾਬਾਜ਼ੀ ਕੋ ਫ਼ਨ ਬਨਾਇਆ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਸਟੇਜ ਕੀ ਕਮ ਉਮਰ ਗਾਇਕਾਓਂ ਔਰ ਦੂਸਰੇ ਕਰਤਬਬਾਜ਼ੋਂ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਅੱਛੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕਾ ਮਰਤਬਾ ਭੀ ਬੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਕੇ ਲੀਏ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਅਪਨੇ-ਆਪ ਕੋ ਹੀ ਤਰਾਸ਼ਾ-ਖ਼ਰਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ, ਅਪਨੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਔਰ ਖ਼ਯਾਲੋਂ ਕੇ ਬਯਾਨ ਕੋ ਭੀ ਨਏ ਸਾਂਚੋਂ ਮੇਂ ਢਾਲਨੇ ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਹੈ।
ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਨੇ ਕੇ ਸਾਥ ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੇ ਸਾਹਿਬਿ-ਕਿਤਾਬ ਆਲੋਚਕ ਭੀ ਹੈਂ। ਅਪਨੀ ਕਿਤਾਬ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਬਾਅਦ ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਮੇਂ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੀ ਪਹਿਚਾਨ ਕੇ ਸਾਥ, ਤੰਦਰੁਸਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਭੀ ਕੁੱਛ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਗਿਨਾਈ ਹੈਂ। ਕਮਜ਼ੋਰ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਕੀ ਮਿਸਾਲੋਂ ਕੇ ਲੀਏ ਉਨਹੇਂ ਤਕਰੀਬਨ 700 ਵਰਸ਼ੋਂ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਖ਼ਾਕ ਛਾਨਨੀ ਪੜੀ, ਲੇਕਿਨ ਤੰਦਰੁਸਤ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਕੀ ਤਲਾਸ਼ ਮੇਂ ਉਨਹੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਕਤ ਖ਼ਰਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੜਾ, ਘਰ ਮੇਂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਕਾ ਦੀਆ ਹੂਆ ਸਬ ਕੁੱਛ ਥਾ, ਜੀ ਖੋਲ ਕਰ ਅਪਨੇ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਕਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਆ।
ਉਨ ਪਰ ਯੇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਨਾ ਤੋ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਵੋਹ ਅਪਨੇ ਸਮਕਾਲੀਨੋਂ ਸੇ ਵਾਕਿਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੈਂ। ਲੇਕਿਨ ਅਪਨੇ ਮਈਯਾਰ ਸੇ ਕਿਸੀ ਕਿਸਮ ਕਾ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨੇ ਕੇ ਵੋਹ ਰਵਾਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈਂ, ਯਹੀ ਉਨ ਕੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਹੈ। ਉਨ ਕਾ ਮਈਯਾਰ ਖ਼ੁਦ ਉਨ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਹੈ।
ਵੋਹ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਭੀ ਹੈਂ। ਮੇਰਠ ਕਾਲਜ ਮੇਂ ਅਦਬ ਕੇ ਉਸਤਾਦ ਭੀ ਰਹੇ ਹੈਂ। ੳਨਹੋਂ ਨੇ ਮੀਰੋ-ਗ਼ਾਲਿਬ ਕੋ ਕਲਾਸ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ। ਹਾਲੀ ਔਰ ਇਕਬਾਲ ਕੇ ਬਦਲਤੇ ਹੂਏ ਅੰਦਾਜ਼ ਸੇ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਓਂ ਕੋ ਪ੍ਰੀਚਤ ਕਰਾਇਆ ਹੈ। ਨਜ਼ੀਰ ਔਰ ਅਨੀਸ ਕੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਕੋ ਦਰਸ਼ਾਇਆ ਹੈ। ਯਗਾਨਾ ਔਰ ਫ਼ਿਰਾਕ ਕੇ ਸਾਥ ਸਰ ਖਪਾਇਆ ਹੈ, ਤਬ ਕਹੀਂ ਜਾ ਕੇ ਯੇਹ ਰਾਜ਼ ਪਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਕੇ, ਸਾਥ ਕੇ ਔਰ ਬਾਅਦ ਕੇ ਸ਼ਾਇਰੋਂ ਨੇ ਯੂੰ ਹੀ ਵਕਤ ਗੰਵਾਇਆ ਹੈ, ਲਫ਼ਜ਼ੋਂ ਕੋ ਗ਼ਜ਼ਲ ਬਨਾਨੇ ਕਾ ਹੁਨਰ ਤੋ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹੀਂ ਕੇ ਨਾਮ ਤਯ ਫ਼ਰਮਾਇਆ ਹੈ।
ਅਪਨੀ ਤੀਸਰੀ ਕਿਤਾਬ ਆਮਦ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮੇਂ 2035 ਕੇ ਪੜ੍ਹਨੇ ਵਾਲੋਂ ਕੇ ਨਾਮ ਅਪਨੇ ਖ਼ਤ ਮੇਂ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਇਸ ਰਹੱਸਯ ਕੋ ਯੂੰ ਦੋਹਰਾਇਆ ਹੈ:
“ਆਜ 1985 ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਮੇਂ ਮੁਝ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਔਰ ਮਹਿਬੂਬ ਸ਼ਾਇਰ ਜੀਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕਰ ਯੇਹ ਕਹਿਨਾ ਚਾਹਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਆਪ ਕੇ ਯੁੱਗ ਮੇਂ ਜੋ ਗ਼ਜ਼ਲ ਰਵਾਂ-ਦਵਾਂ ਹੈ, ਉਸ ਕਾ ਸ਼ੁਭਾਰੰਭ ਮੁਝ ਨਾਚੀਜ਼ ਕੇ ਚਿਰਾਗ਼ੋਂ ਸੇ ਹੂਆ ਹੈ।” ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਕਾ ਯੇਹ ਖ਼ਯਾਲ, ਜੋ ਸਮਯ ਕੇ ਸਾਥ, ਉਨ ਕਾ ਯਕੀਨ ਬਨ ਗਯਾ ਹੈ, ਉਨ ਕੀ ਕਾਵਯ-ਸ਼ਕਤੀ ਕੋ, ਤੀਨ ਸੰਕਲਨ : ਇਕਾਈ, ਇਮੇਜ ਔਰ ਆਮਦ ਕੇ ਬਾਅਦ ਭੀ ਬੁਝਨੇ ਸੇ ਬਚਾਏ ਹੂਏ ਹੈ। ਵੋਹ ਬਰਾਬਰ ਲਿਖਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੈਂ ਜਬ ਕਿ ਉਨ ਕੇ ਸਾਥ ਕੇ ਕਈ ਲਿਖਨੇ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਨੀ ਸਾਖ ਕੇ ਬਲ ਪਰ ਹੀ ਅਪਨੇ-ਆਪ ਕੋ ਸ਼ਾਇਰ ਕਹਿਲਵਾ ਰਹੇ ਹੈਂ।
ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਕੀ ਯੇਹ ਆਤਮ-ਪੂਜਾ ਕੁੱਛ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਖਟਕਤੀ ਹੋ, ਲੇਕਿਨ ਐਸਾ ਭਲਾ ਕੌਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਕੀ ਰਾਏ ਅਪਨੇ ਸੰਬੰਧ ਮੇਂ ਅੱਛੀ ਨਾ ਹੋ, ‘ਮੀਰ’ ਕਾ ਅਹੰਕਾਰ, ‘ਗ਼ਾਲਿਬ’ ਕਾ ਅਪਨੇ ਸੇ ਪਯਾਰ, ‘ਅਨੀਸ’ ਕਾ ਕਾਵਯ-ਗ੍ਰਵ, ‘ਯਗਾਨਾ’ ਕਾ ਗ਼ਾਲਿਬ-ਵਿਰੋਧ, ‘ਜੋਸ਼’ ਵਾ ‘ਫ਼ਿਰਾਕ’ ਕਾ ਅਪਨੀ ਮਹਾਨਤਾ ਕਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹਮਾਰੀ ਏਤਿਹਾਸਿਕ ਯਾਦੋਂ ਕਾ ਸਰਮਾਯਾ ਹੈ। ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਦਾਜ਼ਿ-ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਾ ਹੈ। ਕੁੱਛ ਬੇਬਾਕ ਔਰ ਡਾਇਰੈਕਟ ਹੋਤੇ ਹੈਂ, ਕੁੱਛ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਮੇਂ ਅਪਨੀ ਮਹਾਨਤਾ ਕੇ ਗੁਣ ਗਾਤੇ ਹੈਂ। ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਨੇ ਇਸ ਇਨਸਾਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਗਦਯ ਮੇਂ ਦੋ ਔਰ ਦੋ ਚਾਰ ਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੇਂ ਕੀਆ ਹੈ। ਇਸੀ ਲੀਏ ਉਨ ਸੇ ਲੋਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਫਾ ਹੈਂ। ਸੰਭਵਤ: ਯੇਹ ਦੋ ਟੂਕ ਅੰਦਾਜ਼, ਅਪਨੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਖ਼ੁਦ ਉਨ ਕੀ ਰਾਏ ਔਰ ਉਨ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਆਲੋਚਕੋਂ ਕੀ ਰਾਏ ਕੇ ਅੰਤਰ ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰੀਆ ਹੋ, ਜੋ ਕਹੀਂ-ਕਹੀਂ ਉਨ ਕੇ ਗਦਯ ਮੇਂ ਜੁਨੂੰਨ ਕੀ ਸੀਮਾਓਂ ਕੋ ਛੂਨੇ ਲਗਤੀ ਹੈ। ਉਨਹੇਂ ਆਲੋਚਕੋਂ ਸੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ, ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨੇ ਉਨਹੇਂ ਆਪ ਅਪਨਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਬਨਾ ਦੀਆ ਹੈ।
ਕੁੱਛ ਸਮਯ ਪਹਿਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸੇ ਨਿਕਲਨੇ ਵਾਲੀ ਏਕ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ‘ਅਲਫ਼ਾਜ਼’ ਕੇ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ, ਵ੍ਰਤਮਾਨ ਯੁੱਗ ਮੇਂ ਪਾਠਕ ਔਰ ਸਾਹਿੱਤਯ ਕੀ ਦੂਰੀ ਕੇ ਮਸਲੇ ਪਰ ਕੁੱਛ ਅਦੀਬੋਂ ਔਰ ਸ਼ਾਇਰੋਂ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਆਮੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਏ ਥੇ, ਇਸ ਪਰੀਚਰਚਾ ਮੇਂ ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਨੇ ਅਪਨੇ ਖ਼ਯਾਲਾਤ ਕੋ ਯੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੀ ਥੀ:
“ਯੇਹ ਮਸਲਾ ਮੇਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਕੀ 75 ਕਰੋੜ ਆਬਾਦੀ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੇ ਸਾਹਿੱਤਯਕ ਕੇਂਦਰ, ਪਸਚਿਮ ਮੇਂ ਟੋਰੇਂਟੋ, ਨਿਊਯਾਰਕ, ਲੰਦਨ ਮੇਂ ਕਿਤਨੇ ਲੋਗ ਮੁਝੇ ਪਸੰਦ ਕਰਤੇ ਹੈਂ, ਇਸ ਕਾ ਸ਼ੁਮਾਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ।”
ਕੁੱਛ ਅਲੋਚਕੋਂ ਕੀ, ਕਵਿਤਾ ਕੀ ਸਮਝ-ਬੂਝ ਪਰ ਸ਼ੱਕ ਕੀਆ ਜਾ ਸਕਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੀ ਕਈ ਮਿਸਾਲੇਂ ਭੀ ਮਿਲ ਜਾਤੀ ਹੈਂ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਮੇਂ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਸ਼ਾਇਰੋਂ ਕੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਕੋ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕਾ ਮਈਯਾਰ ਮਾਨ ਲੇਨਾ ਭੀ ਸ਼ਾਇਰ ਕੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਕੀ ਦਲੀਲ ਹੈ। ਮੁਸ਼ਾਇਰੋਂ ਕੀ ਸਫਲਤਾਓਂ ਨੇ ਕਈ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਤਿਭਾਓਂ ਕੀ ਜੋ ਹੱਤਯਾ ਕੀ ਹੈ, ਵੋਹ ਸਬ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਹੈ। ਇਸ ਸੂਚੀ ਮੇਂ ਅਬ ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਕਾ ਨਾਮ ਭੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਤਾ ਜਾ ਰਹਾ ਹੈ।
ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਕੀ ਕਾਵਯ-ਯਾਤਰਾ ਉਨ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਕਲਨ ਇਕਾਈ ਸੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੇਂ ਜੋ ਗ਼ਜ਼ਲੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈਂ, ਉਨ ਮੇਂ ਵੋਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਫੈਸ਼ਨ ਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਤੇ ਹੂਏ ਭੀ ਅਪਨੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੀ ਖੋਜ ਕੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਤੇ ਹੈਂ। ਯਹਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ੋਂ ਕੀ ਕਰਤਬਬਾਜ਼ੀ ਸੇ ਚੌਂਕਾਨੇ ਕੇ ਸਾਥ ਐਸੇ ਸ਼ਿਅਰ ਭੀ ਮਿਲਤੇ ਹੈਂ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਰ ਕੀ ਆਇੰਦਾ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੀ ਦਿਸ਼ਾਓਂ ਕੋ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਤੇ ਹੈਂ। ਇਨ ਦੋਨੋਂ ਰਵੱਈਓਂ ਕੀ ਕੁੱਛ ਮਿਸਾਲੇਂ :
(1) ਯਹਾਂ ਦੂਸਰਾ ਕੋਈ ਬਿਸਤਰ ਨਹੀਂ,
ਤੋ ਕਿਆ ਮੈਂ ਤੁਮਹੇਂ ਖਾ ਜਾਊਂਗਾ।
ਮਛਲੀਆਂ ਟੂਟਤੀ ਹੈਂ ਕਾਰੋਂ ਪਰ,
ਘੋੜੇ ਸਕੂਟਰੋਂ ਕੇ ਦੀਵਾਨੇ।
(2) ਉਜਾਲੇ ਅਪਨੀ ਯਾਦੋਂ ਕੇ ਹਮਾਰੇ ਸਾਥ ਰਹਿਨੇ ਦੋ
ਨਾ ਜਾਨੇ ਕਿਸ ਗਲੀ ਮੇਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਜਾਏ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇਰੀ ਫਿਕਰੇਂ, ਖਿਲਤੇ ਹੀ ਗੁਲਾਬੋਂ ਕਾ ਰਸ ਨਿਚੋੜ ਲੇਤੀ ਹੈਂ
ਫੂਲ ਜੈਸੀ ਉਮਰੋਂ ਕੇ ਸੋਚਤੇ ਹੂਏ ਬੱਚੇ ਬੂੜੇ ਹੋਤੇ ਜਾਤੇ ਹੈਂ।
ਆਖਿਰ ਕੇ ਦੋਨੋਂ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਮੇਂ ਜਜ਼ਬੇ ਔਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀ ਜੋ ਮੌਲਿਕ ਗਰਿਮਾ ਔਰ ਅਭਿਵਯਕਤੀ ਕੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਮਿਲਤੀ ਹੈ, ਵੋਹ ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਸੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਲੱਗ ਹੈ, ਇਨ ਮੇਂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸ਼ਬਦੋਂ ਸੇ ਦੂਰੀ ਔਰ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਕੇ ਮਾਹੌਲ ਸੇ ਉਨ ਕੀ ਨਿਕਟਤਾ ਉਨ ਤਬਦੀਲੀਓਂ ਕਾ ਪਰੀਚਯ ਕਰਾਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਮੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਫ਼ਾਈ ਔਰ ਗਹਿਰਾਈ ਸੇ ਉਨ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਪਹਿਚਾਨ ਬਨਤੀ ਹੈ।
ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਕਹੀਂ ਇਨ ਕੀ ਤਾਲੀਮ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ
ਦੋ-ਚਾਰ ਕਿਤਾਬੋਂ ਕੋ ਘਰ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹਾ ਜਾਤਾ ਹੈ।
ਕਭੀ ਬਰਸਾਤ ਮੇਂ ਸ਼ਾਦਾਬ ਬੇਲੇਂ ਸੂਖ ਜਾਤੀ ਹੈਂ
ਹਰੇ ਪੇੜੋਂ ਕੇ ਗਿਰਨੇ ਕਾ ਕੋਈ ਮੌਸਮ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ।
ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੀ ਯੇਹ ਸਹਿਜ, ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਔਰ ਆਸ-ਪਾਸ ਕੀ ਜਾਨੀ-ਪਹਿਚਾਨੀ ਚੀਜ਼ੋਂ ਔਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਯੋਂ ਕਾ ਪ੍ਰਤੀਕੋਂ,ਬਿੰਬੋਂ ਔਰ ਉਪਮਾਓਂ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਉਪਯੋਗ ਯੂੰ ਤੋ ‘ਮੀਰ’, ‘ਨਜ਼ੀਰ’, ‘ਆਰਜ਼ੂ’, ਔਰ ‘ਫ਼ਿਰਾਕ’ ਕੇ ਯਹਾਂ ਭੀ ਮਿਲਤਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਬਾਅਦ ਉਰਦੂ ਮੇਂ ਮਜੀਦ ਅਮਜਦ, ਨਾਸਿਰ ਕਾਜ਼ਮੀ, ਮੁਨੀਰ ਨਿਆਜ਼ੀ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਲਵੀ, ਬਿਮਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਸ਼ਕ ਆਦਿ ਕੇ ਸਾਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਯਤਨੋਂ ਮੇਂ ਯੇਹ ਏਕ ਰਵੱਈਏ ਕੀ ਸੂਰਤ ਮੇਂ ਨਜ਼ਰ ਆਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਮੇਂ ਸਰਦਾਰ ਜਾਫ਼ਰੀ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਨਹੋਂ ਨੇ ਅਪਨੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੇ ਏਕ ਦੌਰ ਮੇਂ ਵਿਟਮੈਨ, ਨਾਜ਼ਿਮ ਹਿਕਮਤ ਔਰ ਪਾਬਲੋ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੇਂ ਕਵਿਤਾ ਕਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ ਸੇ ਜੋੜਨੇ ਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕੀਆ ਹੈ, ਜੋ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਜਾਨੇ-ਪਹਿਚਾਨੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਯੋਂ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਸਦਾ ਜੀਤੀ-ਜਾਗਤੀ ਹੈ। ਜਾਫ਼ਰੀ ਕੀ ਕੁੱਛ ਪੰਕਤੀਆਂ ਯੂੰ ਹੈਂ:
ਧੂਏਂ ਸੇ ਕਾਲੇ ਤਵੇ ਕੀ ਚਿੰਗਾਰੀਓਂ ਕੇ ਹੋਠੋਂ ਸੇ ਹੰਸ ਰਹੇ ਹੈਂ
...
ਗਾਏ ਕੇ ਥਨ ਸੇ ਨਿਕਲਤੀ ਹੈ ਚਾਂਦੀ
...
ਇਮਲੀਓਂ ਕੇ ਪੱਤੋਂ ਪਰ ਧੂਪ ਪਰ ਸੁਖਾਤੀ ਹੈ।
...
ਚਾਵਲੋਂ ਕੇ ਦਾਨੋਂ ਪਰ ਮੁਫ਼ਲਿਸੀ ਬਰਸਤੀ ਹੈ।
ਯਹਾਂ ਯੇਹ ਕਹਿਨਾ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਜਾਫ਼ਰੀ ਕਾ ਯੇਹ ਜ਼ਮੀਨੀ ਲਹਿਜਾ, ਜੋ ਵਕਤ ਕੇ ਸਾਥ ਖ਼ੁਦ ਜਾਫ਼ਰੀ ਕੀ ਨਜ਼ਰ ਮੇਂ ਅਪਨਾ ਮਹੱਤਵ ਖੋ ਚੁਕਾ ਹੈ, ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕੇ ਉਸ ਮੰਜ਼ਰਨਾਮੇ ਮੇਂ, ਜਿਸ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਊਪਰ ਕੀਆ ਹੈ, ਏਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਤਾ ਹੈ।
ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਇਸੀ ਮੰਜ਼ਰਨਾਮੇ ਕਾ ਏਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਯ ਹੈ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਅਪਨੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੋ, ਉਸ ਕਲਾਸਕੀ ਬੋਝਲ ਭਾਸ਼ਾ, ਜਿਸ ਕੇ ਨਮੂਨੇ ਖ਼ੁਦ ਉਨ ਕੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਮੇਂ ਕਈ ਜਗਹ ਨਜ਼ਰ ਆਤੇ ਹੈਂ, ਸੇ ਅਲੱਗ ਕਰ ਕੇ, ਜੈਸੇ-
ਮਜਰੂਹ ਬਹੁਤ ਹੈਂ ਦਿਲ ਫਿਰ ਭੀ ਸ਼ਫ਼ਕਿਸਤਾਂ ਹੈ
ਯੇਹ ਬਰਗਿ-ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ-ਦੀਦਾ ਹਮਰਾਜ਼ਿ-ਬਹਾਰਾਂ ਹੈ।
ਉਸੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਸੇ ਸੰਵਾਰਾ-ਸਜਾਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਨਜ਼ਮ, ਗ਼ਜ਼ਲ, ਰੁਬਾਈ ਔਰ ਮਸਨਵੀਓਂ ਮੇਂ ਕਈ ਰੂਪੋਂ ਮੇਂ ਬਿਖਰੀ ਹੂਈ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤੀ ਹੈ। ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਨੇ ਇਸ ਬਿਖਰਾਵ ਕੇ ਸੰਯੋਜਨ ਸੇ ਅਪਨੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੋ ਰਾਗਾਤਮਕਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀ ਹੈ। ਉਨ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਮੇਂ ਠੇਠ ਖੜੀ ਬੋਲੀ ਕਾ ਰਚਾਵ ਔਰ ਇਸ ਕਾ ਅਨੌਪਚਾਰਿਕ ਸਵਭਾਵ ਉਨ ਕੇ ਜ਼ੇਹਨ ਕੀ ਹੋਸ਼ਿਆਰੀ ਔਰ ਜਾਨਕਾਰੀ ਕੇ ਨਮੂਨੇ ਹੈਂ।
ਲੇਕਿਨ ਮੰਚੀਯ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਨੇ, ਉਨ ਕੀ ਜ਼ਹਾਨਤ ਸੇ ਕੁੱਛ ਅੱਛਾ ਸਲੂਕ ਨਹੀਂ ਕੀਆ। ਜੈਸੇ-ਜੈਸੇ ਵੋਹ ਮੁਸ਼ਾਇਰੋਂ ਮੇਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਤੇ ਗਏ, ਸਾਹਿੱਤਯ ਕੇ ਸੰਜੀਦਾ ਪਾਠਕੋਂ ਸੇ ਦੂਰ ਹੋਤੇ ਗਏ। ਉਨ ਕੇ ਸ਼ਬਦੋਂ ਕੀ ਵੋਹ ਚਮਕ-ਦਮਕ, ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਉਨ ਕੀ ਸਲੀਕੇਮੰਦੀ ਕੀ ਪਹਿਚਾਨ ਥੀ, ਊਪਰੀ ਬਨਾਵ-ਸਿੰਗਾਰ ਕਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕਰ ਰਹਿ ਗਈ। ਉਨ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਮੇਂ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾ ਭੀ ਉਨ ਕੀ ਇਸੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕੇ ਕਾਰਣ 18-19 ਵਰਸ਼ੋਂ ਕੀ ਉਮਰ ਸੇ ਆਗੇ ਨਹੀਂ ਬੜ੍ਹ ਸਕੇ। ਇਨ ਪਾਤਰੋਂ ਕੇ ਉਠਨੇ-ਬੈਠਨੇ, ਚਲਨੇ-ਫਿਰਨੇ ਔਰ ਮਿਲਨੇ-ਜੁਲਨੇ ਕੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੋਂ ਮੇਂ ਉਸ ਗੰਭੀਰਤਾ ਕੀ ਕਮੀ ਬੁਰੀ ਤਰਹ ਖਟਕਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਫ਼ਿਰਾਕ ਔਰ ਬਾਅਦ ਮੇਂ ਉਨ ਕੇ ਸਾਥ ਕੇ ਨਾਸਿਰ ਕਾਜ਼ਮੀ, ਇਬਨੇ ਇਨਸ਼ਾ ਔਰ ਦੂਸਰੋਂ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾ ਮਹੱਤਵ ਬੜ੍ਹਾਤੀ ਹੈ। ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਕੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਕੇ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਮੇਂ ਉਨ ਕਾ ਨਾਬਾਲਿਗ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਯੂੰ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੋਤਾ ਹੈ:
ਵੋਹ ਚਿਹਰਾ ਕਿਤਾਬੀ ਰਹਾ ਸਾਮਨੇ
ਬੜੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਪੜ੍ਹਾਈ ਰਹੀ।
ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਪੇ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਨੇ ਸਰ ਰਖ ਦੀਆ
ਮੇਰੀ ਬਾਹੋਂ ਮੇਂ ਫੂਲੋਂ ਕੀ ਡਾਲੀ ਰਹੀ।
ਡਾਲੀ ਗੁਲਾਬ ਕੀ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਸੇ ਆ ਲਗੀ
ਝਟਕੇ ਕੇ ਸਾਥ ਕਾਰ ਕਾ ਰੁਕਨਾ ਗ਼ਜ਼ਬ ਹੂਆ।
ਚਾਂਦ ਨੇ ਰਾਤ ਮੁਝ ਕੋ ਜਗਾ ਕਰ ਕਹਾ
ਏਕ ਲੜਕੀ ਤੁਮਹਾਰਾ ਪਤਾ ਲੇ ਗਈ।
ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਕੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਉਨ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੇ ਕਰੀਬ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਆ ਹੈ, ਇਸ ਨੇ ਉਨ ਕੋ ਭੀੜ ਮੇਂ ਅਪਨਾ ਚਿਹਰਾ ਭੀ ਦੀਆ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਅਪਨੇ ਇਸ਼ਕ ਸੇ ਲੇ ਕਰ ਯੁੱਗ ਕੇ ਬੋਧ ਤਕ ਵੋਹ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੂਲਯੋਂ ਕੇ ਦਾਇਰੇ ਸੇ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਤੇ। ਵੋਹ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਕੇ ਦੇਖੇ ਹੂਏ ਮੰਜ਼ਰੋਂ ਕੋ ਨਏ-ਨਏ ਜ਼ਾਵੀਓਂ ਸੇ ਚਿੱਤ੍ਰਤ ਕਰਤੇ ਰਹਿਤੇ ਹੈਂ। ਉਨ ਕੇ ਸ਼ਬਦ ਯੁੱਗ ਕੀ ਪੇਚੀਦਗੀਓਂ ਔਰ ਵਯਕਤੀ ਔਰ ਸਮਾਜ ਕੇ ਰਿਸ਼ਤੋਂ ਕੇ ਨਏ ਸਤਰੋਂ ਕਾ ਅਹਾਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਤੇ! ਵੋਹ ਦਿਲ ਔਰ ਦਿਮਾਗ਼ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਆਂਖ ਸੇ ਕਾਮ ਲੇਤੇ ਹੈਂ, ਯਹੀ ਵਜਹ ਹੈ ਅਕਸਰ ਗ਼ਜ਼ਲੋਂ ਮੇਂ ਉਨ ਕੇ ਸ਼ਬਦ ਔਰ ਵਿਸ਼ਯ ਆਪਸ ਮੇਨ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਕਰ ਏਕ ਇਕਾਈ ਬਨਨੇ ਕੇ ਬਜਾਏ ਏਕ-ਦੂਸਰੇ ਸੇ ਅਲੱਗ ਨਜ਼ਰ ਆਤੇ ਹੈਂ। ਵੋਹ ਸ਼ਬਦੋਂ ਕੋ ਅਨੁਭਵੋਂ ਕੀ ਹਰਾਰਤੋਂ ਸੇ ਰੌਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕਰਤੇ, ਅਪਨੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਸੇ ਉਨਹੇਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਬਨਾਤੇ ਹੈਂ, ਬਾਰ-ਬਾਰ ਚੰਦ ਲਫ਼ਜ਼ੋਂ ਕਾ ਇਸਤੇਮਾਲ, ਜੈਸੇ ਚਾਂਦ, ਫੂਲ, ਆਂਸੂ ਆਦਿ ਭੀ ਉਨ ਕੀ ਇਸੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈਂ।
ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਸਾਠੋਤਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈਂ। ਉਨ ਕੇ ਕੁੱਛ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਨੇ ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੇ ਦਾਮਨ ਮੇਂ ਨਏ ਸਿਤਾਰੇ ਟਾਂਕੇ ਹੈਂ। ਉਨ ਕੇ ਲਿਰੀਕਲ ਮਿਜ਼ਾਜ ਨੇ ਕਈ ਐਸੇ ਲਫ਼ਜ਼ੋ ਕੋ ਭੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾ ਸਜਾਵ ਦੀਆ ਹੈ, ਜੋ ਬਰਸੋਂ ਸੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੇ ਦਾਇਰੇ ਸੇ ਬਾਹਰ ਸਮਝੇ ਜਾਤੇ ਥੇ। ਵੋਹ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਕੇ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈਂ। ਉਨ ਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲੇਂ ਬਹੁਤ ਕਮ ਕਿਸੀ ਮੂਡ ਕਾ ਦਾਇਰਾ ਬਨਤੀ ਹੈਂ। ਇਸ ਕੀ ਵਜਹ ਇਜ਼ਹਾਰੋ-ਬਯਾਨ ਕੇ ਨਏ ਰੂਪਕੋਂ ਸੇ ਉਨ ਕੀ, ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੂਚੀ ਹੈ। ਵੋਹ ਨਈ-ਨਈ ਇਮੇਜਿਜ਼ ਔਰ ਉਪਮਾਓਂ ਕੀ ਖੋਜ ਮੇਂ ਇਤਨੇ ਖੋ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਜੀ ਹੂਈ ਸਾਂਸੋਂ ਕਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਭੂਲ ਜਾਤੇ ਹੈਂ।
ਸ਼ੁਹਰਤ ਕੀ ਬੁਲੰਦੀ ਭੀ ਇਕ ਪਲ ਕਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੈ
ਜਿਸ ਸ਼ਾਖ਼ ਪੇ ਬੈਠੇ ਹੋ ਵੋਹ ਟੂਟ ਭੀ ਸਕਤੀ ਹੈ।
ਬਸ਼ੀਰ ਬਦਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਬਾਅਦ ਕੀ ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕਾ ਏਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਨਾਮ ਹੈਂ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਅਪਨੇ ਸਮਕਾਲੀਨੋਂ ਮੇਂ ਅਪਨੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੋ ਅਲੱਗ ਪਹਿਚਾਨ ਦੇਨੇ ਕਾ ਪ੍ਰਯਤਨ ਕੀਆ ਹੈ। ਵੋਹ ਅਪਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀਓਂ ਔਰ ਖ਼ੂਬੀਓਂ ਕੇ ਸਾਥ ਨਈ ਗ਼ਜ਼ਲ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕਾ ਆਵੱਸ਼ਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈਂ।
-ਨਿਦਾ ਫ਼ਾਜ਼ਲੀ
bahut,bahut shukriya bakhshinder ji,is lekh nu pesh karan da;aap da kehna theek hai,ki panjabi vich vi ajehe lekh lekhe jaane chaahide han ,jo sanskrit di bohal shabdaavalii ton paak,saaf-suthre,halke phulke vi honh,te jaankaarii bahrpoor vi;shaayd kal di alochana is tarz di howe,ya aihii honii chaahidii hai
ReplyDelete